Fleming tenía razón

La proliferación de bacterias resistentes a los antibióticos amenaza los avances en salud

El primer informe mundial de la OMS las detecta en todos los países

Existe o perigo de que un home ignorante poida fácilmente aplicarse unha dose insuficiente de antibiótico, e, ao expoñer aos microbios a unha cantidade non letal do medicamento, fágaos resistentes. Aquela profecía que lanzou Alexander Fleming en 1945, no seu discurso ao recibir o Premio Nobel polo descubrimento da penicilina, cumpriuse. Non é que haxa un home ignorante. foron millóns de homes e mulleres os que, ao medicarse mal cando tiñan unha infección, facilitaron que as bacterias e outros microorganismos adquiran resistencias. E a carreira evolutiva bacterias que mutan para sobrevivir ao antibiótico contra seres humanos que desenvolven novos fármacos para actuar contra os novos patógenos chegou a un punto que levou á Organización Mundial da Saúde (OMS) a emitir unha alerta. O chamamento é claro: Si non tomamos medidas importantes para mellorar a prevención das infeccións e non cambiamos a nosa forma de producir, prescribir e utilizar os antibióticos, o mundo sufrirá unha perda progresiva destes bens de saúde pública mundial cuxas repercusiones serán devastadoras, dixo Keiji Fukuda, subdirector xeral da OMS para Seguridade Sanitaria. ?Os datos son moi preocupantes e demostran a existencia de resistencia aos antibióticos, especialmente aos utilizados como último recurso, en todas as rexións do mundo, indica a OMS.

Alexander Fleming, descubridor da penicilina.

O problema das resistencias non é novo, pero a OMS intentou, por primeira vez, poñerlle cifras. Para iso pediu aos 194 países que son membros da organización que lle envíen os datos máis recentes que teñen. E aí xurdiu o primeiro problema: só 114 tiñan información achega dalgunha das sete bacterias sobre as que se lles preguntou, e nada fai máis difícil tratar un problema que non saber a súa extensión. Aínda así, son moitos os países que contestaron, e a conclusión é clara: as formas máis resistentes ?as peores? están xa en todo o mundo.

Estamos nun momento de transición. O problema das resistencias empeza a transcender o ámbito sanitario, dixo Fukuda. Pero o problema é mundial. Lógicamente varía de regíón a rexión e segundo a enfermidade, e vai afectar máis aos países en desenvolvemento ou máis pobres, engadiu. Outra organización especializada en atención sanitaria, Médicos sen Fronteiras (MSF), resalta o impacto nos máis pobres: Asistimos a taxas terribles de resistencia aos antibióticos dondequiera que miramos, desde os nenos e nenas ingresados nos nosos centros nutricionales en Níger aos pacientes das nosas unidades de cirugía e trauma en Jordania, sinala Jennifer Cohn, directora médica da Campaña de Acceso a Medicamentos Esenciais de MSF.

Tampouco os pacientes son todos iguais. Os inmunodeprimidos, os bebés prematuros ou os nenos malnutridos son máis susceptibles ante estes problemas. Neles, por exemplo, unha diarrea, que normalmente é autocontenida (supéraa o paciente por si só) pode ser ata mortal, dixo Carmem Pessoa, da unidade de Resistencias Antimicrobianas da OMS.

Josep Maria Cots, da Sociedade Española de Medicina Familiar e Comunitaria, engade outro factor de variabilidade. Non é o mesmo os microorganismos do ámbito hospitalario que os da comunidade. Dos primeiros hai menos casos pero son máis graves; dos segundos é ao revés. E, en España, nos da comunidade melloramos, afirma.

O exemplo máis claro da proliferación dos microorganismos resistentes nos últimos anos pode ser a bacteria Klebsiella pneumoniae resistente aos carbapenémicos, unha das máis novas familias de antibióticos. Estas superbacterias detectáronse hai pouco máis de 10 anos nas UCI de EE UU. O seu propagación foi imparable. No informe da OMS, que se fixo público onte, 80 países notificaron casos. E en proporcións que non son despreciables.

Por centrarse na rexión europea, o 68,2% das persoas infectadas por klebsiella en Grecia xa presentaban esta resistencia; en Georgia, a porcentaxe é do 57,1%. En España, afortunadamente, a taxa é do 0,3%, aínda que hai hospitais madrileños, entre outros, que reportaron brotes que non conseguen erradicar desde fai meses. Tanto, que a Comunidade de Madrid puxo en marcha un plan específico para intentar o seu control.

Afortunadamente para a poboación xeral, esta bacteria é propia de sistemas hospitalarios, e non adoita aparecer no exterior (a comunidade que dicía Cots). Pero para os afectados, aínda poucos, é un importante problema xa que causan infeccións para as que case non quedan alternativas. Adoitan ser graves, en persoas xa debilitadas, e aparecen neumonías (como o seu nome indica) e bacteremias ou infeccións xeneralizadas. Ademais, transmítense fácilmente, indica a OMS.

Os sete grupos de bacterias-resistencia elixidos pola OMS para este primeiro estudo mundial poderían considerarse patógenos centinelas, indica Rafael Cantón, vicepresidente da Sociedade Española de Enfermidades Infecciosas e Microbiología (Seimc). ?Poderíanse elixir outras, pero estas fan evidente que están en todas partes, di.

En concreto, separadamente da Klebsiella pneumoniae resistente aos carbapenémicos, preguntouse polas klebsiellas resistentes a cefalosporinas, as Escherichia coli resistentes a cefalosporinas e fluoroquinolonas, o Staphylococcus aureus resistente á meticilina (a famosa MERS), e, dentro das bacterias que non son propias de contornas hospitalarios, o estreptococo neumónico resistente a penicilina, a salmonela e a Shigella resistentes a fluoroquinolonas e a Neisseria gonorrhea resistente á cefalosporina. Como se ve, un combinado capaz de preocupar polo menos aprensivo.

Como un engadido, o informe recolle outras catro infeccións nas que as resistencias tamén son un problema: tuberculosis (3,6% de casos non responden ao tratamento estándar; unha porcentaxe que sobe ao 20,2% entre quen xa a pasaron con anterioridad); e tres non bacterianas: VIH (entre o 10% e o 17% dos novos infectados presentan un virus insensible a algún dos antivirales existentes); malaria (con focos de resistencia á artemisinina, a medicación estándar), e gripe (con variantes, como a chamada A, que xa non responden a unha das dúas familias de fármacos existentes). Tamén se menciona un hongo, o Candida albicans, que coloniza a boca e a garganta de persoas baixas de defensas (causa a candidiasis que afectaba a persoas con sida nos noventa) e que ten un tratamento longo, custoso, e ao que empezou a facerse resistente.

Traducidas a enfermidades, estes patógenos son suficientes para infectar sistema digestivo, urinario, vías, sondas, sistemas de respiración asistida, sangue, pulmóns e calquera ferida superficial. E de causar mortes, prolongar as estancias hospitalarias ou acurtar os anos de vida saudables a medida favorita da OMS. Por exemplo, só á gonorrea atribúenselle a perda de 440.000 anos de vida saudable. Iso sen contar con outros problemas asociados, como a infertilidad, sinalou Fukuda. E son moitos máis os debidos a diarreas producidas pola Escherichia coli e salmonela.

Cantón coincide no diagnóstico da gravidade do problema: Poderiámonos quedar sen alternativas, afirma. Sería coma se o mundo dese un salto para atrás no tempo e volvésese aos anos de antes dos antibióticos. O perigo é que podemos chegar a unha situación preantibióticos?, di o médico. Hoxe día non se entendería un trasplante ou unha cirugía sen profilaxis; son clave para a medicina actual. Os antibióticos son un alicerce da medicina actual?, coincide Fukuda.

Esta situación, con todo, aínda non ocorreu. Ou o fixo só parcialmente. Fukuda sinala que no caso da gonorrea, unha enfermidade da que se infecta un millón de persoas ao día, xa hai 10 países que detectaron formas intratables. E unha embarazada con esta enfermidade pode supoñer que o neno naza cego. Noutras, como enfermidades do tracto urinario ou a diarrea, estámosnos/estámonos quedando sen medicamentos por vía oral, co que iso complica o tratamento, engadiu o responsable da OMS.

A situación obriga a que os médicos esfórcense. Para os enfermos destas variantes elíxense combinacións de medicamento, di Cantón. Ou se recorre a antibióticos clásicos cun perfil de seguridade non tan bo. Tamén hai outras medidas que se poden tomar, como extremar o coidado no manexo dos pacientes (sobre todo os mais graves en UCI) con programas multidisciplinares.

Un recente ensaio danés, publicado en Science Translational Medicine, apuntaba outra posibilidade para loitar contra as resistencias: máis que combinar medicamentos, podíanse alternar con certas pautas. Por exemplo, o cloranfenicol pode alternarse coa polimixina B.

Sen chegar a iso, e ante un problema que non é novo, o médico español pon un exemplo de que os plans de loita contra estas infeccións funcionan: Nos oitenta, o 40% ou 45% dos estafilococos en España eran MRSA; agora, segundo o informe da OMS, son o 22,5%.

Pero a preocupación está aí. Si as resistencias esténdense aínda máis, só poderanse combater con antibióticos. Pero novos non hai e os que veñen son poucos, di Cantón.

Mentres os fármacos acoden á nosa axuda, a Cantón parécelle ben que a OMS lance unha mensaxe de alerta. Hai que cambiar as normas sociais como pasou co tabaco para que a poboación saiba utilizar ben estes medicamentos, di. E iso tendo en conta que o efecto non vai ser inmediato. Hai un decalaje duns cinco anos desde que mellora a prescripción e diminúen as resistencias, engade Cots. Pero, para que isto sexa posible, é fundamental que a xente saiba que o mal uso dos antibióticos ten un efecto secundario: as resistencias, engade Cantón.

Fleming, fai 70 anos, o dixese doutro xeito: Fai falta que o home non sexa tan ignorante.
Os microorganismo centinela

O informe. A OMS presentou un traballo no que recolle os datos mundiais sobre resistencias dun grupo de bacterias co seu tratamento máis avanzado. Isto quere dicir que, máis aló, empezan a ser difíciles de tratar. Tamén incluíu información de tuberculosis (tamén bacteriana), VIH, gripe (víricas), candidiasis (hongo) e malaria (parásito).

Klebsiella pneumoniae. Esta bacteria habita o sistema digestivo das persoas. Cando chega a outras partes do corpo é moi perigosa. Os bebés prematuros, os inmunodeprimidos ou persoas con diabetes son especialmente vulnerables. A variante resistente aos carbapenémicos é moi perigosa. Pode supoñer un aumento da mortalidad nos afectados de ata un 50%, indica a OMS. Un nivel anterior en canto a risco están as resistentes ás cefalosporinas. Requiren tratamentos intravenosos e moi agresivos. Danse, sobre todo, nas UCI.
Escherichia coli. Outra bacteria que está no sistema digestivo. Pode causar importantes infeccións (unha variante foi a do famoso caso en Alemania con varios mortos que se atribuíu, por erro, a pepinos españois). Produce diarreas, infeccións urinarias ou outras máis xeneralizadas. Nos casos máis graves (resistente á terceira xeración de cefalosporinas ou a fluoroquinolonas) require tratamento agresivo intravenoso.
Staphylococcus aureus. É das bacterias máis comúns. está, por exemplo, na pel, polo que pode producir infeccións en feridas ou en órganos e tecidos internos ao operar. Tamén pode pasar ao sangue. A variante resistente á meticilina (un dos antibióticos máis potentes), chamada MERS, foi o terror dos quirófanos e UCI nos oitenta, pero agora desprazouna a klebsiella.
Salmonela. É a primeira casua de intoxicaciones alimentarias do mundo.
Shigella. Está presente no auga de consumo humano non tratada. produce importantes diarreas.
Neisseria gonorrhea. Xa hai unha variante que non responde a ningún dos tratamentos coñecidos.