O XENOMA DO TIBURON ACLARA A EVOLUCION DOS OSOS E O SISTEMA INMUNE

Adoitamos imaxinar a historia do planeta como un ascenso gradual aos ceos da excelencia biolóxica ?representada pola nosa especie na maioría dos mapas?, pero o certo é que o pasado está salpicado de innovacións puntuales de especial transcendencia: momentos brillantes do noso pasado biolóxico sen os que non existiriamos. Un deses fitos é a invención evolutiva dos gnatostomados (?Gnathostomata?, literalmente os que teñen mandíbulas na boca), o grupo de vertebrados ao que pertencemos, que inclúe aos mamíferos, as aves, os reptiles e a maioría dos peixes. Ata entón só había agnados, ou vertebrados sen mandíbulas.

Os gnatóstomos somos unha superclase de gran éxito, ata o punto de que damos conta do 99,9% dos vertebrados vivos actualmente. Desde a nosa orixe, non só contamos cunha mandíbula móbil moi útil para a manduca, senón tamén con aletas apareadas a ambos os dous lados do corpo ?das que proveñen os nosos brazos e pernas? e un prodixioso sistema inmune, do que aínda gozamos, baseado nas inmunoglobulinas, os receptores das células T e un complexo maior de histocompatibilidad que custou Deus e axuda describir e empezar a comprender. A evolución sempre é máis intelixente que as súas criaturas.

Como ocorreu esta crucial innovación histórica, ou prehistórica? Como a evolución baséase en cambios no ADN, a forma ideal de responder esa pregunta sería secuenciar (?ler?) o genoma do primeiro gnatostomado que nadou polos océanos ancestrales; pero iso ocorreu fai máis de 400 millóns de anos, e a paleogenética, ou lectura directa do ADN fósil, está moi lonxe de soñar con esa proeza (o récord de antigüidade está de momento tres ordes de magnitude por baixo desa cifra, á altura do home de Atapuerca).

A seguinte mellor estratexia, que é a que viñeron aplicando os evolucionistas moleculares, e con gran éxito, nos últimos tempos, é secuenciar o genoma das especies vivas actualmente, pero que proveñen en liña directa dos primeiros representantes da familia en cuestión. Os primeiros gnatóstomos, por todo o que sabemos, deberon ser parecidos aos peixes cartilaginosos actuais, como os tiburones: peces que, pese a contar xa con mandíbulas, aletas apareadas e sistema inmune, aínda non inventaran o óso propiamente devandito, e posuían aínda un esqueleto de cartílago.

O primeiro genoma dun peixe cartilaginoso (o tiburón-elefante Callorhinchus milii) preséntase este mércores en Nature coa vontade de aclarar a evolución dos ósos e o sistema inmune. Como queda devandito, os vertebrados con mandíbulas, ou gnatóstomos, son de dous tipos: os que teñen un esqueleto de cartílago, como os tiburones, e os que o teñen de óso, como nós. O genoma do tiburón aclara o que lles faltaba aos primitivos cartilaginosos: os xenes das fosfoproteínas que se unen ao calcio.

Os científicos, coordinados polo premio Nobel Sydney Brenner, do Laboratorio de Genómica Comparativa de Singapur, e Wesley Warren, da Universidade de Washington en Saint Louis, e entre os que se contan Belén Lorente-Galdós, Javier Quilez e Tomás Marques-Bonet, do Institut de Biología Evolutiva (UPF-CSIC) e a Institució Catalá de Recerca i Estudis Avançats (ICREA), demostrou que, si quítaslle eses xenes a un vertebrado óseo como o peixe cebra, o pobre animal perde o óso.

Os tiburones tamén carecen de xenes esenciais para o sistema inmune. O genoma do tiburón é o que mostra unha evolución máis lenta de todos os vertebrados, e ?precisamente por iso? servirá como un modelo xenético ideal dos nosos devanceiros do pasado remoto.